دستگاه ادراری و تناسلی
فصل 8
دستگاه ادراری
تولید مثلی
به سهولت می‌توان دستگاه ادراری و تولید مثلی را با هم بررسی کرد. زیرا خروجی هر دو دستگاه یک جا است. مشکلات دستگاه ادراری در اسب‌ها نادر است، زیرا تعداد کمی اسب به سن پیری می‌رسند و زندگی آنها اغلب با از دست دادن قابلیت‌های ورزشیشان پایان می‌یابد. دستگاه ادراری از دو کلیه شروع می‌شود. یعنی محلی که ادرار توسط پالایش آب و مواد زائد خارج شده از جریان خون، تولید می‌شود. لوله کوچکی به نام میزنای، ادرار را وارد مثانه می‌کند. مثانه عضوی است که می‌تواند تا چندین برابر سایز طبیعی خود متسع شود و از ادرار پر گردد. یک لوله تک به نام میز راه مثانه را تخلیه می‌کند. در اسب‌های نر این لوله به آلت تناسلی ختم می‌شود. در مادیان‌ها این ناحیه به واژن تخلیه می‌شود که درست پشت لبه‌های فرج است. در نقطه‌ای که این قسمت به واژن می‌رسد، عضوی به نام کلیتوریس وجود دارد. نقش مهم این اندام در آن است که اگر بخواهیم برای کشت باکتریایی دستگاه تناسلی نمونه برداری کنیم، نظیر متریت مسری اسبی (CEM)، نمونه برداری از کلیتوریس اغلب در یافتن باکتری یک روش معتبر است. دستگاه تولید مثلی مادیان از دو تخمدان شروع می‌شود که در فضای شکمی نزدیک کلیه‌ها قرار دارد. تخمک‌ها از تخمدان رها می‌شود و از طریق لوله‌های فالوپ به رحم می‌رسد، که به شکل Y می‌باشد. در انتهای رحم گردن رحم قرار دارد که به صورت دریچه‌ای حلقوی قسمت داخلی را از خارج بدن جدا می‌کند. این دریچه از ورود عفونت به درون رحم جلوگیری می‌کند و در واقع نوعی دفاع بر علیه باکتری است. در طول حاملگی هم همین گردن رحم است که از رشد جنین محافظت می‌نماید. اگر در دوران بارداری رحم باز شود، مادیان دچار سقط جنین می‌شود. در فصل باروری، گردن رحم در حالت ریلکس است و هنگام جفت گیری به ورود اسپرم به درون رحم کمک می‌کند. باکتری هم از این وضعیت و موقعیت برای ورود به رحم استفاده می‌کند. آخرین قسمت دستگاه تولدی مثلی مادیان، واژن است که نوعی دهلیز مابین گردن رحم و لب‌های فرج می‌باشد که محل خروج به دنیای خارج است. دستگاه تولید مثلی نریان با دو بیضه شروع می‌شود. اینها در زیر پوست کیسه بیضه‌ای مابین پاهای عقب معلقند. لوله‌هایی از آن خارج می‌شود تا اسپرمی که از آنجا عبور می‌کند مستقیماً از بیضه به آلت تناسلی نرود. در عوض آنها قبل از رفتن به میز راه به طرف داخل و به طرف لگن خاصره می‌روند. اغلب اوقات آلت تناسلی در درون بدن و در داخل غلافی عضلانی است که عضله کرماستر نامیده می‌شود. هنگامی که اسب در استراحت است نظیر موقعی که به او داروی آرام بخش خورانده شده است، این عضلات در حالت ریلکس بوده و به آلت تناسلی اجازه آویزان شدن به طرف پایین می‌دهند این مسئله ممکن است چندین بار در طول روز اتفاق بیفتد که امری غیر عادی نیست. آلت تناسلی نریان با پوسته‌ای از جنس ماده‌ای مومی به نام اسمگما (smegma)پوشانده شده است. هنگام ادرار کردن و یا مواقع جفتگیری الت تناسلی به واسطه جریان خون درونش، سفت و بلند می‌شود که این خون از عروق خونی عضو مربوطه تأمین می‌گردد. تغییرات کلی در جنس نر وماده توسط هورمون‌ها کنترل می‌شوند. هورمون ماده‌ای است که از قسمتی از بدن به عنوان مثال تخمدان‌ها ترشح می‌شود و تأثیر آن در نقطه دیگری از بدن است، مانند عملکرد استراحت دادن گردن رحم. در سال‌های اخیر با تولید مصنوعی هورمون‌های جنسی توانسته ایم در چرخه تولید مثلی اسب تغییراتی به وجود آوریم.
سقط جنین
سقط جنین به معنای از دست دادن جنین در حال رشد در رحم است. طول یک دوره بارداری طبیعی در اسب 340 روز می‌باشد اما در واقع یک کره کامل می‌تواند بین 310 تا 370 روز به دنیا آید از این رو پیشگویی چنین زمانی مشکل است. مادیانی که دچار زایمان زودتر از موعد می‌شود یا یک کره ناقص را سقط می‌کند، یا ممکن است یک کره نارس به دنیا آورد و یا یک کره طبیعی به دنیا می‌آورد. اغلب سقط جنین‌ها در سه ماهه اول بارداری است که در واقع 100 روز پس از جفتگیری با نریان کششی است. در این زمان جنین خیلی کوچک است و ممکن است ابدار در صورت سقط جنین مادیانش متوجه آن نگردد. مادیانی که سقط جنین می‌کنند در واقع بسیاری از مراحل طبیعی بارداری را می‌گذراند، به این صورت که وضع حمل کرده و جنین سقط شده و مایعات اطراف جنین را به خارج از بدن می‌فرستد و سپس پرده‌های جنینی (جفت) را از بدن خارج می‌کند. اگر سقط جنین به واسطه عفونت باشد در ان صورت جنین، مایع و پرده‌های اطراف آن آلوده خواهند بود. خطرناک ترین عفونتی که موجب سقط جنین اسب می‌شود، هر پس ویروس اسبی تیپ I(EHVI) است. این ویروس شایع ترین عامل عفونت تنفسی در اسب‌ها است اما یک مادیان باردار ممکن است از طریق تماس با مواد بجا مانده از سقط جنین آلوده به ویروس یا از طریق قطرات معلق در هوا به آن مبتلا شود و در اثر آن جنینش را سقط کند. عمده مادیان‌های باردار در اواخر بارداری مبتلا به این نوع سقط می‌گردند.
عملکرد درمانی
در انگلستان انجمن پرورش دهندگان نژاد تروبرد یک شماره شناسایی پزشکی دارند که یان افراد مسئل پیگیری هرگونه سقط جنینی هستند. برنامه اصلی آنها شامل آزمایشات پس از مرگ جنین است که توسط آن به عامل عفونت پی می‌برند و سپس مادیان سقط کرده را ایزوله می‌کنند تا عفونت را به باقی اسب‌ها منتقل نکند. تا وقتی که عفونت EHVI حذف نشده است نباید هیچ اسبی به آنجا وارد یا از آنجا خارج گردد. چون در آن صورت قبل از تشخیص، عفونت را به جاهای دیگر منتشر می‌کند. مکانی که در آن سقط جنین صورت گرفته، چه در چراگاه و چه در اصطبل، باید استریل گردد. برخی مادیان‌ها عادتاً و به صورت ارثی جنین‌های خود را سقط می‌کنند که برخی بر این عقیده‌اند که اینها دارای نقص هورمون پروژسترون هستند. این هورمون موجب حفظ بارداری می‌شود. ولی امروزه متوجه شده‌اند که کمبود این هورمون نمی‌تواند عامل این سقط‌ها باشد. چون با دادن پروژسترون به این مادیان‌ها در بارداری‌های آینده باز هم سقط دیده می‌شود.
زایمان
زایمان به خودی خود بیماری نیست و یک امر طبیعی است اما در برخی مواقع مشکلاتی پیش می‌آید. هنگامیکه اینطور می‌شود باید بلافاصله دامپزشک را خبر کرد. در اغلب موارد مادیان‌ها بطور طبیعی وضع حمل می‌کنند، اما هنگامیکه مشکلی در کار باشد این مشکل بسیار سریع وخامت می‌یابد زیرا انقباضات رحم مادیان‌ها بسیار قوی است و ممکن است بدون هیچ ملاحظه‌ای همه چیز را به خارج فشار دهد. در طول روز قبل از وضع حمل ماده‌ای مشابه عسل از پستان‌های مادیان تراوش می‌گردد که به این حالت Waxing up گویند که همیشه رخ نمی‌دهد. در برخی مادیان‌ها چند روز قبل از زایمان پستان‌ها پر شیر می‌شوند و این شیر از پستان‌ها تراوش می‌کند و بدین ترتیب هنگامیکه کره به دنیا می‌آید اولین شیر یا کلستروم را نمی‌خورد. زایمان اکثر مادیان‌ها در شب اتفاق می‌افتد. آنها می‌توانند حضور شخصی که ناظر آنهاست را حس کنند. این نظارت باید لحظه به لحظه باشد اولین مرحله زایمان یک تا دو ساعت به طول می‌انجامد. مادیان در این فاصله بی قرار است و قطرات عرق را می‌توان در اطراف ناحیه گردن و بدن او دید. او ممکن است به ناحیه تهیگاه خود نگاه کند یا به آنجا پا بزند، در واقع او ممکن است هرگونه علائم کولیک را از خود نشان دهد. دومین مرحله زایمان، وضع حمل است. این مرحله خیلی سریع اتفاق می‌افتد که از ابتدا تا آخر آن فقط 20 دقیقه طول می‌کشد. انقباضات شکمی به خوبی قابل رویت است. ممکن است مادیان در این هنگام ایستاده بماند و یا به یک سمت دراز بکشد. کره توسط پوسته‌ای که پر از مایع است و جلوتر از خود او خارج گشته و بعد پاره می‌شود، به دنیا می‌آید. ابتدا یکی از دست‌های کره بعد دست دیگر و بالاخره سر او خارج می‌شود. یا ممکن است کره از سمت کپل و بعد پاهای عقب به دنیا آید. هرگونه حالت دیگری بجز دو حالت ذکر شده باید قابل توجه و رسیدگی است. کره پس از خارج شدن، توسط بند ناف به مادر متصل است. شما نباید مبادرت به بریدن بند ناف کنید زیرا از طریق آن تا چندین دقیقه پس از تولد، خون به بدن کره پمپاژ می‌گردد. بند ناف با تقلا کردن کره برای راه رفتن و یا با ایستادن مادیان کنده می‌شود. سومین مرحله زایمان خارج شده پرده‌های جنینی یا جفت است که بین 6 تا 8 ساعت پس از تولد کره صورت می‌گیرد. در این مرحله کره هم می‌تواند روی پای خود بایستد و شیر بخورد.
عملکرد درمانی
اگرچه اکثر مادیان‌ها بدون کمک زایمان می‌کنند ولی اگر مشکلی پیش آید هرچه سریع تر باید به کمک او شتافت. به دلیل وجود همین احتمال شما باید در تمام طول زایمان بدون هیچ گونه دخالتی، نظارت بر او داشته باشید. ممکن است علائمی گول زننده ببینید و تمام اوقات شب را به نظاره بیهوده بگذرانید. ولی به هر شکل با مشاهده هرگونه حالت غیر عادی باید یک دامپزشک در دسترس داشته باشد. پرورش دهندگان بی تجربه باید بلافاصله با شروع زایمان مادیان، دامپزشکان را خبر کنند. بدون شک در هنگامیکه وضعیت غیر عادی پیش آمد، کمک در دسترس است. بخش بیرونی آلت تناسلی مادیان باید پس از زایمان در هر شرایطی از نظر پارگی بررسی گردد. و اگر پارگی ایجاد شده بود حتماً باید بخیه شود که از این طریق هوا، عفونت وارد واژن نگردد و مادیان بتواند بعدها باز هم باردار شود. باید حواستان باشد که کره در طول 12 ساعت اول تولدش به خوبی شیر مادرش را بخورد. تا کلستروم کافی را دریافت کند. هنگامیکه بند ناف قطع می‌شود، ناف کره را باید ضد عفونی کرد.
فهرست ضروریات زایمان
1.شماره تلفن دامپزشکتان را در دسترس داشته باشید.
2.در اصطبل باید یک چراغ قوه یا یک چراغ برق موجود باشد.
3.نخ بخیه (کات گوت) استریل، اسپری یا پودر آنتی بیوتیک برای بند ناف کُره در دسترس داشته باشید. هیچگاه تا خود بند ناف بریده نشده، آن را قطع نکنید.
4.یک حوله تمیز در دسترس باشد تا اگر کُره متولد شده خیلی ضعیف بود بتوانید آن را خشک کنید.
سیکل فعالیت جنسی یا استروس
50 درصد اسب‌ها مادیان هستند مالکانی که نسبت به پرورش اسب اگاهی چندانی ندارند باید در مورد سیکل تولید مثلی مادیانشان اطلاعاتی کسب کنند. یک مقطع زمانی حدود 5 روزه وجود دارد که در آن دوره مادیان با نریان کششی نزدیکی و جفتگیری می‌کند. به این مقطع زمانی دوره فعالیت جنسی یا دوره حرارتی گویند که به دنبال دوره 16 روزه‌ای است که در آن مادیان برای روبرو شدن با نریان کشش مقاومت می‌کند. به این دوره 16 روزه دوره استروس گویند. پس سیکل استروس 21 روز پس از پایان دوره قبلی دوباره حاصل می‌شود. مادیان‌ها اغلب در طول ماه‌های تابستان فعالیت جنسی دارند. در نژاد تروبرد فصل فعالیت جنسی از 15 فوریه تا 15 جولای است ولی موعد طبیعی آن از آوریل تا آگوست می‌باشد. در طول ماه‌های زمستان تخمدان‌های اغلب مادیان‌ها غیر فعال بوده و می‌گویند مادیان آن استرس است. دوره فعالیت جنسی مادیان منطبق با زمانی است که فولیکول در یک تخمدان می‌رسد و بزرگ می‌شود و تخمدان حاوی تخمک رسیده است. در این زمان فولیکول پاره می‌گردد و تخمک را رها می‌کند. به این عامل تخمک گذاری گویند. اگر مادیان جفتگیری کند این تخمک با یکی از اسپرم‌های اسب کششی مجاور می‌شود مسیر لوله فالوپ را طی می‌کند و به رحم می‌رسد. در طول استروس، فولیکول هورمون جنسی استروژن را در جریان خون ترشح می‌کند که ترشح این هورمون موجب تغییرات رفتاری مادیان می‌گردد که نشانگر سیکل فعالیت جنسی اوست. در این حالت مادیان دم خود را بالا و به یک طرف می‌گیرد عضلات ناحیه فرج دچار انقباض و انبساط می‌شود. که حالتی مشابه چشمک زدن (WINKING) دارد. با این عمل متناوباً مقدار کمی ادرار خارج می‌شود. در این مقطع خلق و خوی مادیان هم تغییر می‌یابد. بدین شکل که مادیان‌های ساکت و آرام ممکن است بسیار پر سر و صدا شوند. در این حالت ممکن است مسئولیت پذیری کمتری داشته باشند و از حالت نظم و کنترل خارج گردند که به کلیه این اعمال (نشانه‌های مادیانی) گویند. دیگر مادیان‌ها ممکن است در این زمان آرام تر شوند و اغلب در مجاورت اسب مورد علاقه شان بایستند و پشت خود را کنند حتی اگر هیچ نریان کششی در آنجا نباشد.
عملکرد درمانی
رفتارهای دوره استروس کاملاً طبیعی است و در اغلب اوقات نیازی به توجه ندارد. این رفتارها، مادیان‌ها را از اسب‌های اخته متمایز می‌سازد. برخی مادیان‌ها در این دوره عملکرد خوبی ندارند. اگر وضعیت مادیان در این دوره بحرانی باشد، به آن هورمون پروژسترون مصنوعی می‌دهند. مادیان تا 6 روز پس از قطع هورمون به دوره استروس وارد می‌شود. بخاطر داشته باشید که شایع ترین عاملی که موجب قطع فعالیت جنسی مادیان در تابستان می‌شود، بارداری است. مادیان‌ها بر خلاف خانم‌ها پس از دوره میانسالی هم دارای سیکل‌های جنسی‌اند.
تورم پستان (MASTITIS)
ماستیتیس عفونت پستان است که می‌تواند به واسطه بسیاری از باکتری‌ها ایجاد شود که اکثر آنها از محیط اطراف در اثر ترومای خفیف به پستان و مجرای شیری وارد شده و ایجاد عارضه می‌کنند. آماس پستان در مادیان‌هایی که پستانشان توسط کره مکیده نمی‌شود بسیار نادر است. اولین نشانه آماس، اغلب عدم تمایل مادیان از شیر دادن به کره اش است و بدین ترتیب وزن کره کاهش می‌یابد. پستان رد اثر تجمع شیر متورم می‌شود و دچار گرمی و سفتی می‌گردد و به راحتی قابل لمس است. اگر با انگشتانتان تجمع شیر آن را خارج کنید متوجه تغییر غلظت آن می‌شوید. بسته به نوع عفونت موجود، ممکن است حالت شیر آبکی باشد و پوی خاصی بدهد و یا غلیظ تر از حالت عادی و چرکی باشد. در موارد حاد مادیان دچار تب و بی اشتهایی می‌گردد.
عملکرد درمانی
اگر هر دو طرف پستان تحت تأثیر قرار گیرد اولین کاری که باید کرد، شیر دادن کره با شیشه است. درمان آنتی بیوتیکی به هر دو شکل وریدی و تزریق مستقیم در مجرای پستان لازم است. شیر عفونی شده الزاماً باید دوشیده شود. این کار موجب راحت شدن مادیان می‌شود و علاوه بر آن از توسعه یافتن عفونت به نقاط دیگر هم می‌کاهد. با کمی تمرین می‌توانید دوشیدن شیر را یاد بگیرید که کار بسیار راحتی است. شما عمل دوشیدن را آنقدر ادامه می‌دهید تا دیگر ترشحی از نوک پستان خارج نشود در درمان آنتی بیوتیکی مدرن، پستان بطور کامل به حالت نرمال خود باز می‌گردد و مادیان قادر به تولید مقدار کافی شیر برای کره‌های آینده اش خواهد بود.
جفت ماندگی
همانطور که در قسمت مربوط به زایمان اشاره شد جفت 6 تا 8 ساعت پس از تولد کُره از بدن مادیان خارج می‌شود. ولی اگر در بدن مادیان باقی بماند و خارج نشود بلافاصله عفونی گشته و شدیداً برای مادیان توکسیک است. گاهی اوقات بخشی از جفت به صورت متصل به مادیان از بدنش خارج می‌شود. ولی در بسیاری موارد هم نشانه‌ای از خود ندارد مگر آنکه شما مطمئن باشید که خارج شدن جفت را به چشم خود ندیده اید. مادیانی که جفت در بدنش باقی مانده است دارای درجه حرارت بالا است و ظاهری بسیار بیمار دارد. از اصرات توکسیک عفونت جفت، لامینیت حاد است. ممکن است ترشحی که از فرج خارج می‌شود بوی ناخوشایندی داشته باشد.
عملکرد درمانی
پس از تمام زایمان ها، باید به این مسئله توجه داشت که جفت بطور کامل خارج شود. حتی اگر بخش کوچکی از جفت هم در بدن باقی مانده باشد می‌تواند ایجاد توکسمی کند. جفت به شکل Y است که بازوی آن، انتهایی مدور دارد. یک جفت سالم به رنگ قرمز بوده و گاهی متمایل به زرد است و سطح خارجی آن صاف است ولی قسمت داخلی یعنی ناحیه‌ای که به دیواره رحم متصل است زبر می‌باشد که هنگام خروج از بدن از همین سمت خارج می‌شود. اگر تمام جفت در طی 12 ساعت پس از زایمان خارج نشد با دامپزشک جراح تماس بگیرید. گاهی اوقات باید جفت را به طور فیزیکی با دست خارج کرد. در برخی موارد با تزریق وریدی هورمون هیپوفیزی در نرمال سالین به زودی موجب دفع جفت می‌شوند. در هر موقعیتی، درمان با آنتی بیوتیکی می‌تواند خطر عفونت و توکسمی را از بین ببرد.
نفریت
بطور کل مشکلات ادراری در اسب‌ها بسیار کم است. گاهی اسبدارها ادعا می‌کنند که اسبشان دچار ناراحتی کلیه است ولی این حالت بسیار نادر می‌باشد. اسب مبتلا به نفریت یا التهاب کلیه ها، کاهش وزن دارد. اگر کلیه‌ها دردناک باشد حیوان علائمی مشابه کمر درد را از خود نشان می‌دهد. این اسب بیش از حد طبیعی آب می‌خورد و بیش از حالت عادی ادرار دفع می‌کند اما مشاهده این دو نشانه در اصطبل بسیار مشکل است. کدورت ادرار در اسب، نرمال است و نمی‌توان آن را نشانه‌ای بارز از مشکل کلیه دانست.
عملکرد درمانی
اگر فکر می‌کنید که اسبتان مبتلا به نفریت شده است، با یک آزمایش خون می‌توانید از درست کار کردن کلیه‌ها اطمینان حاصل کنید. ادم پاها را نمی‌توان مستقیماً به کلیه‌ها نسبت داد. چون بسیاری از مشکلات پاها، می‌تواند ادم را به دنبال داشته باشد.
